Nghệ sĩ Sơn X: “Hãy đến với nhạc thể nghiệm bằng cái đầu rỗng"

Viết bởi Út Quyên.

Bài đã được đăng trên Hanoi Grapevine vào 02/07/2019.

Ảnh: Lê Thu Minh.

Nhiều người e ngại đến với nhạc thể nghiệm vì cho rằng nó quá khó hiểu và dị biệt. Nhưng với nghệ sĩ Nguyễn Xuân Sơn (nghệ danh Sơn X), để chơi và cảm được thể loại âm nhạc này bạn chỉ cần có một trái tim biết rung động trước những âm thanh của cuộc sống. Hanoi Grapevine tường thuật lại những chia sẻ của anh về chuyện nghề, chuyện đời và những quan điểm về thực hành và thưởng thức âm nhạc mở màn cho buổi trình diễn Thắp một tia Đom Đóm đêm 16.6 tại trường âm nhạc Erato.

“Không phải tôi chọn âm nhạc mà có lẽ chính âm nhạc đã chọn tôi,” nhạc sỹ Sơn X tâm sự. Khi còn nhỏ, Sơn X ham mê văn học và đã từng ước mơ theo đuổi sự nghiệp viết lách. Nhưng thời của anh, bố mẹ là người hướng và lựa chọn nghề nghiệp cho con cái. Lúc đầu anh cũng rất miễn cưỡng để học nhạc truyền thống, tuy nhiên sau này anh phải cảm ơn bố, người đã quyết định đưa anh đến với âm nhạc truyền thống vì chính từ nhạc truyền thống đã dẫn anh đến với nhạc thể nghiệm đương đại – âm nhạc của sự tự do.

Son X học nhạc truyền thống dưới sự dạy dỗ của ba người thầy: Bùi Trọng Đang, Nguyễn Đắc Hán và Đỗ Tùng – những nghệ nhân bộ gõ truyền thống bậc thầy của Việt Nam. “Khi học nhạc truyền thống, tôi đã cố gắng luyện cho mình những kỹ thuật thật tốt để có thể chơi được những ngón chơi rất khó. Nhưng sau này tôi tự hỏi, kỹ thuật rốt cuộc để làm gì? Nếu âm nhạc không chạm tới cảm giác thì kỹ thuật vô nghĩa.” – anh chia sẻ. Nhạc truyền thống Việt Nam có tính ngẫu hứng rất cao trong khi diễn tấu. Một bản nhạc có thể chơi không lần nào giống lần nào, với những note hoàn toàn khác nhau. Rất khác nhạc cổ điển phương Tây đề cao tính chính xác của người chơi. Và chính tính chất tự do, ngẫu hứng cao của nhạc truyền thống Việt nam lại là một khởi đầu thuận lợi để Sơn X tiếp cận với nhạc đương đại sau này.

Sự nghiệp âm nhạc của Sơn X chuyển một bước ngoặt lớn, bởi cuộc gặp gỡ với Biên đạo múa đương đại người Pháp gốc Việt – Ea Sola Thuỷ – khi chị trở về nước đầu những năm 90 để sáng tác vở múa Hạn hán và Cơn mưa. Chính Ea Sola Thuỷ là người đã khơi gợi trong anh sự tự do với quan niệm âm nhạc và những biểu đạt nghệ thuật sau này.

Với Sơn X, âm nhạc không chỉ đơn thuần là giai điệu, nhịp phách và nốt nhạc cũng không chỉ là đô, rê, mi, fa, sol, la, si. Bởi nốt nhạc là một loại ký hiệu để những người nhạc công có thể hiểu được những gì nhạc sỹ viết ra. Vậy trước khi có hệ thống ký âm phương Tây thì chẳng lẽ thế giới không có âm nhạc?

Ở mỗi quốc gia, mỗi một nền văn hóa lại có những cách ký âm khác nhau, chẳng hạn nhạc phương Tây có 7 nốt: đồ, rê, mi, fa, sol, la, si; nhạc truyền thống Việt Nam lại sử dụng hệ thống ký âm hồ, xự, xang, xê, cống, u, líu. Nhiều nghệ nhân truyền thống còn sử dụng các con số để đánh dấu độ cao thấp của nốt nhạc. Ngay chính với nhạc cổ điển phương Tây thì sự phát triển về nhạc cụ cũng tạo ra rất nhiều những kí âm mới. Trong âm nhạc ngày nay thâm chí người nhạc sỹ có thể ký âm bằng graphic score ( tổng phổ bằng hình). Và bản nhạc cũng sẽ thay đổi tuỳ theo những nhạc công khác nhau chơi bản nhạc đó. Tất cả những âm thanh, dụng cụ quanh ta, khi được tổ chức theo một hệ thống thẩm mỹ nào đó đều có thể trở thành âm nhạc. Từ đó, nhạc đương đại mở ra cho người nghệ sĩ những cách biểu đạt hết sức tự do, không phụ thuộc vào bất kỳ quy tắc nào, và do đó cũng là nơi mỗi người có thể bộc lộ cá tính của bản thân một cách mạnh mẽ.

Với kinh nghiệm lưu diễn ở nhiều quốc gia trên thế giới, Sơn X nhận thấy rằng âm nhạc phương Tây đề cao tính chính xác, khoa học, kỷ luật, trong khi đó âm nhạc phương Đông thường đi vào tinh thần, tâm linh, tôn giáo. Do đó ngay cả trong những tác phẩm trình diễn ngẫu hứng, các nhạc sĩ phương tây cũng thường tập luyện với nhau rất nhiều, còn các nhạc sỹ xuất thân từ âm nhạc phương Đông có thể dựa vào cảm nhận không gian, con người, âm thanh vang lên trực tiếp để biểu diễn cùng nhau mà không cần thông qua tập luyện. Chẳng hạn trong một lần lưu diễn ở Nhật Bản, chương trình bao gồm 20 nghệ sĩ đến từ nhiều quốc gia khác nhau và hầu như không ai quen biết ai trước đó. Mỗi một buổi trình diễn, các nghệ sĩ sẽ được ghép đôi ngẫu nhiên và biểu diễn cùng nhau mà không qua tập luyện trước. Khi được ghép cặp với một nhạc sĩ chơi nhạc Noise (Nhạc Tiếng ồn), Son X đã chọn cách không chơi gì để đối ứng lại với âm nhạc của bạn diễn. “Trong nghệ thuật, khoảng trống rất quan trọng. Khi ngồi im trên sân khấu, lắng nghe, ý thức các dòng âm thanh chảy trôi xung quanh mình cũng là một cách thể hiện âm nhạc.” – Anh nói.

“Giống như vật chất và tinh thần vậy. Chẳng hạn ví dụ về tốc độ, bạn có thể chơi những tốc độ chậm, nhanh khi các âm thanh nối nhau theo một chu kỳ nào đó. Và chúng có thể đo đếm được vì chúng có giới hạn. Nhưng khi chỉ có một âm thanh độc nhất vang lên, hoặc không có âm thanh nào cả thì nó không có điểm kết thúc, nó trở thành vô hạn – tùy theo sự tưởng tượng của người tiếp nhận.” Do đó trong nhạc đương đại, khán giả cũng là một phần quan trọng tạo nên tác phẩm. Việc thưởng thức bản nhạc sẽ hoàn toàn phụ thuộc vào khả năng nhận thức cùng trí tưởng tượng của mỗi người.

Clip thuộc bản quyền của Đom Đóm

Với những khán giả đã quen với âm nhạc có giai điệu, nhịp điệu khi mới tiếp xúc với nhạc đương đại có thể sẽ gặp nhiều trở ngại. Sơn X gợi ý, sự so sánh giữa âm nhạc với các loại hình khác có thể sẽ giúp bạn dễ dàng tiếp nhận hơn.

Cũng tựa như khi nhỏ, ta đọc những cuốn sách với nội dung đơn giản, dễ hiểu. khi lớn lên những sách đó không còn mang lại sự tò mò, và sự giản đơn không còn làm ta bị hấp dẫn. Ta có nhu cầu tìm tới những cuốn sách có nhiều lớp tư duy hơn. Thậm chí đọc một lần còn không hiểu, hoặc có thể rất nhiều năm trải nghiệm sống mới hiểu một cuốn sách.

Nếu như trong hội họa, không có màu nào là đẹp hay xấu thì trong âm nhạc cũng không có âm thanh nào là dở hoặc hay, cái quan trọng là cách một nhạc sĩ tổ chức, sắp xếp các âm thanh đó. Với người nhạc sỹ sáng tác, tất cả các âm thanh đều là chất liệu bình đẳng, chứ không chỉ những âm thanh xuất phát từ nhạc cụ mới có thể tạo ra âm nhạc.

Công chúng của nghệ thuật ngày hôm nay không chỉ dừng lại ở chỗ duy mỹ. Họ cần tìm thêm những giá trị khác ở một tác phẩm nghệ thuật. Khán giả ở những nước phát triển họ đến với nghệ thuật đương đại cũng không phải vì họ đã hiểu ngay một tác phẩm nào đó, nhưng chính vì vậy mà nghệ thuật đương đại có sự hấp dẫn với họ. Bởi nó mang tới những câu hỏi, mang tới những nghĩ suy. Nếu đến với nghệ thuật mà tìm tới sự quen thuộc với một định kiến, thì vô hình chung chúng ta đang giết đi sự sáng tạo.

Với Sơn X “hãy đến với một buổi trình diễn nhạc thể nghiệm bằng một cái đầu rỗng”. Cất tất cả những định kiến, thậm chí những hiểu biết đã có của bạn ở nhà, để tiếp nhận với âm nhạc đương đại. Khi tự do cùng âm thanh, đôi khi chúng ta có thể cảm nhận, tận hưởng và trí tưởng tượng của chúng ta có thể bay rất xa, tới những tầng bậc cảm giác mà tác phẩm âm nhạc đương đại mang lại.

Một số hình ảnh đêm trình diễn “Thắp một tia Đom Đóm”:

Nhạc sĩ Son X vừa chia sẻ về thực hành nhạc thể nghiệm, vừa biểu diễn minh họa cho khán giả