Cảm nhận về tác phẩm "Dã ngoại lý tưởng" - triển lãm Bên kia sự huỷ diệt - MAP 2019 của Heritage

"Nếu như bạn có cơ hội đến triển lãm “Bên kia sự huỷ diệt” (MAP 2019) của Heritage Space (đang diễn ra cho tới 9/12/2019) thì hãy dành cho tác phẩm dưới đây thêm một chút suy tư.

Tác phẩm Dã ngoại lý tưởng của nữ nghệ sĩ Nhật Bản Fuyuka Shindo, được thể hiện rất đơn giản bằng mẩu tin thông báo về chuyến dã ngoại lý tưởng của nghệ sĩ trong thời gian lưu trú ở Hà Nội bằng 3 ngôn ngữ, cùng với một vài vật trưng bày được dán trên tường. Tôi rất tò mò không biết một khán giả lần đầu xem tác phẩm này sẽ nghĩ gì. Tôi đã có may mắn được hỗ trợ nghệ sĩ trong suốt thời gian lưu trú, và khi nhìn tác phẩm cuối cùng được hoàn thiện tôi có cảm giác giống như đứng ngoài một cánh cửa mà không biết căn phòng bên trong đó đẹp đến thế nào vậy. Chị Fuyuka đã dành cả thời gian ở Hà Nội để tìm hiểu thông tin phục vụ cho nghiên cứu về Chiến tranh thế giới thứ 2 mà chị mới bắt đầu, và ở Việt Nam cụ thể là nghiên cứu về vai trò của Nhật Bản trong chiến tranh trên đất nước này. Chị đã gặp gỡ nhiều chuyên gia về Nhật Bản, đi thăm nhiều bảo tàng, di tích, nói chuyện với những người trẻ có tiếp xúc với hệ quả/dư âm của chiến tranh. Và cuối cùng chị phát hiện ra nghĩa trang Hợp Thiện, nơi yên nghỉ của những nạn nhân của nạn đói năm 1944-1945 dưới thời Nhật chiếm đóng.

Sau lần đầu tiên đến đây và nói chuyện với chú quản trang, chị đã quyết định thực hiện chuyến “dã ngoại lý tưởng” cùng với một nhóm các nghệ sĩ và tình nguyện viên tham gia MAP, và tôi may mắn được tham gia buổi “dã ngoại” đó. Chúng tôi đã đi bộ 2.5km từ Đại Cồ Việt đến nghĩa trang Hợp Thiện, băng qua các con ngõ nhỏ quanh co với những cái tên rất thơ và luôn rộn ràng thanh âm cuộc sống bản địa của người Việt, vừa đi vừa nghe các ca khúc Việt Nam nói về những người không bao giờ trở lại (chiến sĩ hi sinh, người thân qua đời, người yêu đã chia tay, vv…) bằng loa mở to. Thi thoảng ở những chỗ có thể, chúng tôi dán thông tin về chuyến dã ngoại lên tường ngõ, bảng tin khu phố, vv… khiến cho người dân xung quanh không khỏi tò mò. Đến nghĩa trang, chúng tôi vào viếng, nói chuyện với chú quản trang, rồi cùng nhau ngồi ăn cơm nắm Nhật và trà (đều do chị Fuyuka chuẩn bị). Ở tác phẩm đang được triển lãm, nghệ sĩ đã trưng bày 3 thứ cùng với Thông báo về chuyến dã ngoại: nhánh lá trà là thứ chúng tôi đã uống ở nghĩa trang, lá rong biển để quấn cơm nắm Nhật mà chúng tôi đã ăn ở nghĩa trang, và danh sách các bài hát được phát qua loa trong lúc đi bộ.

Chuyến dã ngoại - đi bộ này giống như một cuộc hành hương tưởng niệm mini: có thể trong lúc đi bộ ai đó trong số chúng tôi vừa nghe các ca khúc đau thương, chia xa phát từ loa vừa nghĩ đến số phận của những người đã chết trong nạn đói, có thể trong lúc ăn cơm nắm ở sân nghĩa trang chúng tôi đã tự nhắc nhở bản thân mình rằng đã từng có người đến chút cơm như vậy cũng không có để ăn và phải bỏ mạng, rằng hoá ra trên đời được ăn đầy đủ đã là rất đỗi may mắn rồi, và có thể những người bạn Nhật của tôi cảm thấy có chút tội lỗi và muốn bày tỏ sự ăn năn cho những việc họ không hề làm. Nhưng ở một khía cạnh nào đó, sự tưởng niệm này không hề mang màu sắc đau thương: trên đường đi bộ chúng tôi đã lắng nghe nhịp đập của những con ngõ nhỏ mang cái hồn Hà Nội, đã ngắm nghía từng chiếc lá, từng tấm biển hiệu, từng cái bảng tin phường; chúng tôi còn nghe những bản Vpop hot nhất; ngay cả ở nghĩa trang, chú quản trang cũng đón tiếp chúng tôi rất niềm nở, thân mật, và khoe với chúng tôi cuốn sách tiếng Nhật của một tác giả người Nhật viết và gửi tặng chú sau lần đến thăm nghĩa trang.

Có lẽ sẽ có người tự hỏi: tác phẩm này có vẻ như giống một nghiên cứu, một trải nghiệm thực tế, một sự tưởng niệm cá nhân (của nghệ sĩ), vậy thì nghệ thuật nằm ở đâu? Liệu có thể coi nó là một tác phẩm nghệ thuật? Tôi nghĩ rằng, nghệ thuật nằm ở tất cả những cái trên, nó là sợi chỉ xuyên suốt quyết định góc nhìn, cách tiếp cận một câu hỏi/một vấn đề, và cách thể hiện của nghệ sĩ. Nó còn là trải nghiệm của chính những người đi Dã ngoại lý tưởng như chúng tôi.

Chia sẻ của Trần Ngân Hà, thành viên PAN.