Trần Kim Ngọc và hành trình xây dựng môi trường cho nhạc thể nghiệm Việt Nam

Viết bởi Út Quyên.

Bài đã được đăng tải trên Hanoi Grapevine ngày 13/8/2019.

Những sáng tác của các học viên Lớp Ngẫu Hứng Nhạc Thể Nghiệm khóa 2 do trung tâm Âm nhạc và Nghệ thuật thể nghiệm Đom Đóm ra mắt khán giả Hà Nội trong concert tốt nghiệp “Thắp một tia Đom Đóm” ngày 26.6 sẽ được lại được trình diễn trong một tour lưu diễn tại Tp. HCM và một số tỉnh miền Tây Nam Bộ kể từ ngày 14.8. 

Trần Kim Ngọc (mặc đồ đen, đứng giữa) và các học viên lớp Ngẫu Hứng Nhạc Thể Nghiệm I-1B

Đặt trong bối cảnh âm nhạc Việt Nam, chuyến lưu diễn này sẽ là một cột mốc quan trọng đánh dấu sự trưởng thành và phát triển của một thế hệ nghệ sĩ nhạc thể nghiệm trẻ tuổi cũng như sự nảy nở của một môi trường bản địa cho việc thực hành và trình diễn nhạc thể nghiệm vốn chỉ le lói tại Việt Nam vào thời điểm Đom Đóm thành lập năm 2012. Tất cả những điều này sẽ không có được, nếu không có sự dày công vun đắp của chị Trần Kim Ngọc, một trong những nghệ sĩ nhạc thể nghiệm đầu tiên và thành công nhất tại Việt Nam, cũng là người sáng lập Trung tâm Âm nhạc và Nghệ thuật Thể nghiệm Đom đóm. 

Hanoi Grapevine đã có dịp trò chuyện với chị về hành trình bảy năm hình thành và phát triển Đom Đóm.

Là một nghệ sĩ nhạc thể nghiệm thành công và có khá nhiều đặt hàng từ các sự kiện, liên hoan âm nhạc trên thế giới, sao chị không tập trung cho con đường sáng tác mà lại quyết định thành lập và điều hành Đom Đóm? Những hoạt động quản lý và đào tạo âm nhạc ở đây chẳng phải sẽ lấy mất rất nhiều thời gian của chị trong việc phát triển bản thân như một nghệ sĩ độc lập sao?

Tôi chưa bao giờ có ý định trở thành một người quản lý, càng không nghĩ mình sẽ trở thành một nhà giáo dục. Tất cả đến từ nhu cầu cần có một môi trường để có thể tiếp tục thực hành và trình diễn âm nhạc thể nghiệm của bản thân. Năm 2004 là thời gian tôi mới về nước sau 3 năm du học chuyên ngành sáng tác tại Đức. Trong khi các nghệ sĩ châu Âu có được môi trường rất thuận lợi để phát triển việc thực hành âm nhạc thể nghiệm thì vào thời điểm này ở Việt Nam, tôi nhận ra một môi trường, một hệ sinh thái như thế là không hề có. Các nhạc sĩ Việt Nam hầu như không biết đến sự tồn tại của hình thái cũng như triết lý âm nhạc này, chứ chưa nói đến việc thực hành hay biểu diễn chúng. Nhạc thể nghiệm ở Việt Nam thời gian đó gần như không thấy có tương lai le lói nào. Có quá ít đồng nghiệp, thế hệ kế tục cũng không nhìn thấy đâu. Cách duy nhất đề có thể thực hành nhạc thể nghiệm tại Việt Nam là tạo ra một môi trường cho các nghệ sĩ được làm việc, do đó, tôi mới nghĩ đến việc thành lập Đom Đóm và bắt đầu thiết kế chương trình đào tạo nghệ sĩ nhạc thể nghiệm để có thêm đồng nghiệp cho mình trong tương lai. 

Chương trình đào tạo ấy được chị xây dựng và phát triển thế nào?

Khóa học này phần lớn được xây dựng dựa trên trải nghiệm của tôi khi tham gia lớp học sáng tác ngẫu hứng tại Đức. Khóa Đom Đóm khai giảng năm 2013 có tên gọi I-0 là khóa học đầu tiên, lộ trình và chương trình học đều chưa được xây dựng cụ thể. Quá trình dạy và học của tôi và các bạn học viên là quá trình chúng tôi cùng thử nghiệm, tìm tòi phương pháp học và thực hành phù hợp nhất. 

Sau khóa I-0, tôi nhận ra các workshop thực hành nhạc thể nghiệm ngắn hạn từ 1 đến 2 tuần, không mấy hiệu quả. Mặc dù được học và thực hành với các nghệ sĩ nước ngoài là cơ hội rất tốt cho các nghệ sĩ trẻ Việt Nam, thời gian thực hành quá ngắn không kịp đem lại cho họ bất kỳ thay đổi gì. Vì để học nhạc thể nghiệm không phải là học kỹ năng đơn thuần mà là một hành trình khai mở nhận thức và bồi đắp văn hóa rồi xây dựng một tiếng nói nghệ thuật riêng. Để phát triển được tư duy và thẩm mỹ âm nhạc mới đòi hỏi người nghệ sĩ phải được đắm mình và dung dưỡng trong môi trường nhạc thể nghiệm, tức là họ sẽ cần có một “đời sống” với nhạc thể nghiệm, nghe/xem và thực hành nó thường xuyên như ăn cơm. 

Các nhạc sĩ trẻ của lớp Đom Đóm I-0 trong buổi hòa nhạc với nhóm duo PARALLEL ASTEROID tại L’Espace năm 2015. Ảnh: Lương Hữu Hải

Do đó từ mô hình ba lớp học chạy song song: hai Lớp Nhạc Điện tử và Hòa tấu nhạc Đương đại kéo dài 2 tuần – các học viên được học dưới sự hướng dẫn của những nghệ sĩ nổi tiếng quốc tế (đều là bạn bè và được tôi mời đến Việt Nam giảng dạy miễn phí) một Lớp Ngẫu hứng ban đầu cũng do các bạn tôi là những nghệ sĩ thành công trên quốc tế hướng dẫn, sau đó do tôi trực tiếp đứng lớp kéo dài đến hết năm 2014; đến khóa I-1 và I-2 khai giảng năm 2018 và 2019 chương trình học đã được cấu trúc chặt chẽ hơn, chia ra làm ba trình độ: Bắt đầu, Phát triển và Nâng cao, mỗi trình độ sẽ kéo dài từ 12 đến 15 buổi. Mục tiêu cuối cùng của khóa học này không phải là đào tạo các improvisor (nghệ sĩ trình diễn ngẫu hứng) mà là những improvisational composer (người sáng tác ngẫu hứng), có khả năng sáng tác tự do (free composition). Trong  trình diễn ngẫu hứng nhạc thể nghiệm, cá tính của mỗi người được thể hiện rất rõ. Nhiệm vụ của một người hướng dẫn như tôi là phát hiện và nuôi dưỡng những cá tính ấy trở thành những tiếng nói riêng, độc lập, để phát triển một tập thể có sự gắn kết sâu sắc nhưng vẫn bảo vệ được những cái tôi sáng tạo của mỗi thành viên trong đó. 

Buổi trình diễn “180 độ Thu Phân” của các thành viên lớp Đom Đóm I-1A, tháng 2/2018 tại Hà Nội

Được biết concert “Thắp một tia Đom đóm” sẽ trình diễn tác phẩm của các nghệ sĩ vừa hoàn thành khóa Ngẫu hứng Nhạc Thể nghiệm trình độ Bắt đầu. Chỉ mới kết thúc trình độ này, họ đã có khả năng sáng tác tác phẩm nhạc thể nghiệm rồi sao?

Sáng tác nhạc theo lối truyền thống vốn là một công việc rất cô đơn vì người sáng tác sẽ cần một không gian yên tĩnh để làm việc độc lập. Anh ta sống với thế giới tưởng tượng và suy tư của riêng mình, rồi viết ra giấy. Khi tác phẩm hoàn thành, anh ta đưa văn bản (tổng phổ) cho các nhạc công và họ sẽ đưa tác phẩm đến với công chúng mà người nhạc sĩ gần như ko còn can thiệp được gì ở giai đoạn này. 

Kim Ngọc (trái) và Nghiêm Như Hoa, một thành viên của lớp Đom Đóm I-1B trong concert “Thắp một tia đom đóm” tháng 6/2019 tại Hà Nội. Ảnh: Lê Thu Minh (PAN)

Trình diễn ngẫu hứng ngược lại giống như một công việc sáng tác tập thể và ngay tại chỗ. Anh là tác giả của chính những âm thanh mà anh đang chơi. Anh phải tự nghĩ ra điều mình muốn tấu lên, không ai đưa bản nhạc cho anh. Cùng lúc đó anh phải giao tiếp không ngừng nghỉ với các bạn đồng diễn, cùng tạo nên những đối thoại âm nhạc mà ở đó mỗi người sẽ “cất lên” tiếng nói cá nhân của mình dựa trên các tương tác và đối thoại với bạn diễn. Một mặt họ được gợi ý từ những ý tưởng của bạn diễn, làm phong phú thêm kỹ thuật và chất liệu âm nhạc của bản thân; mặt khác họ phải đáp trả những thách thức hoặc đôi khi êm đềm phản hồi lại những mỹ cảm âm thanh được tạo ra bởi các bạn diễn. 

Trình diễn ngẫu hứng chính vì vậy mang đến cho các nhạc sĩ một cơ hội có một không hai để trưởng thành như một tác giả mà ko phải chỉ như một nhạc công. Các hình thức và ngôn ngữ đa dạng của âm nhạc thể nghiệm là những gợi ý vô cùng phong phú cho các nghệ sĩ để phát để triển cá tính âm nhạc bản thân dựa theo thiên hướng cá nhân. Tôi nhìn thấy ở hình thức trình diễn ngẫu hứng nhạc thể nghiệm một sức mạnh có thể dẫn đưa các nhạc sĩ trẻ “nhập môn” một triết lý và cách thức sáng tác rất hiện đại. Có thể nói trình diễn ngẫu hứng là bước trung chuyển từ nhạc công – tới “nhạc sĩ ngẫu hứng” – và cuối cùng cán đích “nhạc sĩ sáng tác”.

Ở lớp trình độ Bắt đầu, mỗi buổi học bắt đầu bằng việc các nghệ sĩ làm quen với âm nhạc thể nghiệm bằng cách cùng nghe/xem và thảo luận về các tác phẩm trình diễn ngẫu hứng nhạc thể nghiệm kinh điển của thế giới. Quá trình này giúp họ tiếp cận với một thể loại âm nhạc hoàn toàn mới, tự phá bỏ các rào cản trong việc thực hành âm nhạc của bản thân, tạo ra các thẩm mỹ âm nhạc mới. Sau đó, họ sẽ cùng nhau thực hành các kỹ năng ngẫu hứng tự do (các kỹ năng đối thoại và giao tiếp bằng âm thanh) và rồi bắt đầu đưa ra các ngẫu hứng  ý niệm (conceptual improvisation). Đây là bước sơ khai của công việc sáng tác nhạc thể nghiệm. Các ý tưởng tác phẩm được đưa ra bởi từng cá nhân, một nhóm sẽ cùng biểu diễn ngẫu hứng dựa trên ý tưởng. Thông qua thực hành ngẫu hứng, tác phẩm được gọt giũa trong suốt khóa học để ý tưởng được bộc lộ một cách triệt để hơn. 

Việc luyện tập và trình diễn với những nghệ sĩ đi trước, có nhiều kinh nghiệm hơn trong nước và quốc tế cũng góp phần giúp các học viên trong việc phát triển bản thân. Vì thế các concert cũng chính là một lớp học quan trọng đối với họ. Sau mỗi một lần trình diễn, dưới áp lực của công chúng và áp lực từ việc chơi cùng những người giỏi hơn mình mỗi người sẽ trưởng thành hơn rất nhiều. 

Từ khóa I-0 đến nay, chị thấy cái được lớn nhất của các lớp học Đom đóm là gì?

Như cái tên Đom đóm, khi thành lập trung tâm, tôi không chỉ hy vọng những hoạt động của chúng tôi sẽ như những đốm sáng nho nhỏ nhưng đầy sức sống, dần dần lan tỏa và tạo nên những thay đổi trong nền âm nhạc đương đại Việt Nam. 

Sau khi kết thúc khóa I-0 năm 2014, các học viên phải tự tìm hướng đi cho mình để tự khôn lớn trong một môi trường âm nhạc thể Việt Nam vẫn còn nhiều bất cập. Vẫn chưa thể nói là đã có một hệ sinh thái lành mạnh ở đây cho âm nhạc thể nghiệm. Chưa có môi trường để dung dưỡng tiếp tục con đường sự nghiệp mới được khởi sự của các nhạc sĩ. Trong số 15 nghệ sĩ “ra lò” từ  khóa I-0, có những người tạo được cá tính âm nhạc mạnh mẽ và tiếp tục đi trên con đường nhạc thể nghiệm như Tâm Phạm, Phú Phạm, Nguyễn Đỗ Minh Quân, Lương Huệ Trinh, Hương DonNa, Nguyễn Hữu Hải Duy… Có những người mặc dù có kỹ năng rất tốt nhưng lại khá thụ động trong thực hành nhạc Thể nghiệm, và có những người gần như đã rời bỏ con đường này. 

Khóa I-1 trình độ Bắt đầu có nhiều học viên đăng ký phải chia làm hai lớp. Đến trình độ Phát triển chỉ còn lại một lớp thôi. Nhưng tôi tin rằng những người đã theo học đến bây giờ rất có khả năng sẽ theo đuổi nhạc thể nghiệm như sự nghiệp cả đời. Tôi đặt rất nhiều kỳ vọng vào những đồng nghiệp tương lai này.

Đối với cá nhân tôi, việc dẫn dắt các khóa học này đã trao cho tôi niềm vui của người trồng cây. Mỗi học viên khi bắt đầu tham gia lớp học tựa như những mầm cây xuất hiện trong khu vườn của của tôi. Trải qua thời gian được vun trồng, chăm sóc, họ sẽ lớn lên thành những cây, thậm chí đủ lớn để tạo thành một khu rừng, đủ lớn để tạo thành một sinh khí quyển dung dưỡng trở lại cho chính bản thân tôi. 

Chị đánh giá sao về môi trường nhạc thể nghiệm hiện tại ở Việt Nam?

Trong những năm gần đây, cùng với sự tăng lên của các cơ hội thực hành và trình diễn cho nghệ sĩ nhạc thể nghiệm, khán giả của loại hình âm nhạc này cũng ngày một đông đảo và chuyên sâu hơn. Tuy nhiên, nhìn chung sự tiếp nhận của đa phần công chúng với thể loại âm nhạc này còn chưa được cởi mở. Nguyên nhân cho việc này một phần đến từ những quan niệm dễ dãi về hai từ thể nghiệm, ngay cả từ phía những người làm nghề. Nhiều người cho rằng thể nghiệm là bất cứ thứ gì và muốn là gì thì làm, thích chơi ra sao thì chơi, do đó ném ra cho công chúng những thứ chưa có chất lượng, hời hợt và gọi đó là nghệ thuật thể nghiệm. Trên thực tế, chơi nhạc thể nghiệm đòi hỏi ở nghệ sĩ một quá trình lao động nghiêm túc giống như một cái cây cần được vun trồng, tưới tắm, nuôi dưỡng mới có thể lớn lên, người nghệ sĩ cần cả sự nỗ lực của bản thân cũng như môi trường để có thể tự mình phát triển. 

Phần lớn những nghệ sĩ có thể đi lâu dài trên con đường thực hành âm nhạc thể nghiệm đều phải lao động hết mình để phát triển và kỹ năng và khai mở tư duy của bản thân. Chơi nhạc thể nghiệm đòi hỏi người nghệ sĩ không chỉ có kỹ năng đơn thuần mà còn cần được sống đắm mình trong môi trường nhạc thể nghiệm để dung dưỡng kỹ năng, thẩm mỹ và tư duy âm nhạc. Kỹ thuật tốt là một yếu tố tiên quyết đối với một nhạc sĩ để có thể đưa ra những sản phẩm âm nhạc tốt. Tuy nhiên đối với nhạc thể nghiệm kỹ thuật không phải là điều then chốt, mà tư duy độc lập, định hướng tự do và bề dày văn hoá mới là những yếu tố quan trọng nhất giúp nghệ sĩ khám phá tiếng nói bản dạng và một ngôn ngữ nghệ thuật riêng. 

Cám ơn chị, và chúc chuyến lưu diễn sắp tới của Đom đóm thành công!