Xin hãy nhìn kĩ và ngừng đổ lỗi

Không gian trải nghiệm “You can talk to me” diễn ra ở số 93 Đinh Tiên Hoàng từ 3-12/1/2020, do isee và S.O.S Share our stories tổ chức, trưng bày 10 tác phẩm nghệ thuật ở nhiều loại hình khác nhau (sắp đặt, video, văn bản, trình diễn, hội hoạ, vv…) nói về vấn nạn quấy rối, xâm hại tình dục, tập trung vào vấn đề đổ lỗi cho những người trong cuộc. Có lẽ đây là một triển lãm không chỉ thu hút những người quan tâm đến các hoạt động xã hội mà còn khiến cho những người yêu thích nghệ thuật tò mò, thích thú. Tôi đến tham quan triển lãm với cả hai vai trò đó.

Tác phẩm đầu tiên khiến tôi ấn tượng là 3 bức tranh vẽ chân dung thả từ trần xuống lơ lửng giữa không gian phòng. Các nhân vật trong những bức tranh này có biểu cảm bình thường, không vui không buồn, như không có cảm xúc gì đặc biệt nhưng khi cầm Máy tính bảng quét qua thì một bức tranh khác hiện lên với những giọt nước mắt, những cái gầm gừ, những sự giận dữ, đôi khi là cả máu. Tôi vốn không thích công nghệ, nhưng tác phẩm này đã sử dụng công nghệ để hé lộ những lớp lang ẩn sâu bên dưới cái vỏ bọc bên ngoài, để kêu gọi tất cả chúng ta hãy nhìn thật kĩ, hãy cởi bỏ tất cả những định kiến để nhìn đúng bản chất của sự việc, và nhìn với sự đồng cảm. Thật khó để hiểu chính xác cảm xúc của những người trong cuộc khi ta chưa từng trải qua chuyện gì đó, nhưng chỉ cần ta chịu đồng cảm, bớt phán xét, thử nghĩ xem nếu mình ở trong hoàn cảnh của một ai đó thì sẽ như thế nào, thì bạn đã khiến cho thế giới này tốt đẹp hơn một chút rồi.

Sắp đặt Bạn đã mặc gì? trưng bày ảnh những bộ quần áo mô phỏng theo trang phục mà những cô gái đã mặc ngay trước lúc họ bị xâm hại, theo lời kể của chính họ khi được phỏng vấn. Sắp đặt này thực sự làm tôi choáng ngợp bởi sự đa dạng của những bộ áo quần. Nó khiến tôi vỡ oà: việc ai đó bị xâm hại, quấy rối chắc chắn không phải do họ ăn vận quá quyến rũ bởi lẽ bạn có thể nhìn thấy ở đó những bộ váy ngắn với đôi giày cao gót sexy, những bộ đồ thể thao, những bộ quần áo thùng thình, áo đồng phục học sinh, vv… Vậy thì là do đâu?

Sắp đặt Đồng phạm thơ ngây là một tác phẩm sử dụng câu chữ thật sự thú vị. Rất nhiều bài báo khi viết về các vụ việc quấy rối, xâm hại tình dục luôn luôn thêm những câu đại loại như “cô ABC, ăn mặc hớ hênh” hay “ông XYZ, do uống rượu say”, như một cách đổ lỗi cho những yếu tố không phải là những nguyên nhân thực sự, dù người viết có nhận thức được điều đó hay không. Nghệ sĩ đã chế giễu cách truyền thông dán nhãn về vấn đề này bằng cách dán thông tin truy nã 3 thủ phạm “Ngõ vắng”, “Váy ngắn” và “Chai rượu”. Tác phẩm này hài hước nhưng lại khiến ta thức tỉnh trước truyền thông, khiến ta suy ngẫm về sự thật, và tự hỏi: Vậy thì là do đâu? Và khi kết nối với sắp đặt “Bạn đã mặc gì?” ở trước đó thì rõ ràng những ngõ vắng, những váy ngắn, những chai rượu không thể bào chữa cho hành vi xâm hại, nhưng suy cho cùng thì, chẳng lí do nào là có thể bào chữa cho việc đó.

Cho đến lúc này, triển lãm đã khiến người xem tỉnh thức hơn để ngừng đổ lỗi cho việc ăn mặc của các cô gái, thúc đẩy mọi người đồng cảm với những người trong cuộc, nhưng Trình diễn Bạn có thể kể tôi nghe bí mật của bạn đã đẩy triển lãm lên một tầng lớp ý nghĩa và tác động cao hơn. Nghệ sĩ bịt mắt và bất kì ai đã từng có những trải nghiệm quấy rối, xâm hại có thể đến ngồi cạnh và kể cho nghệ sĩ nghe về câu chuyện của mình trong một không gian kín đáo. Vừa nghe, nghệ sĩ vừa gọt táo trong khi mắt vẫn bịt kín. Những quả táo được gọt thể hiện các cung bậc cảm xúc của nghệ sĩ khi nghe những câu chuyện kể, thậm chí nghệ sĩ đã bị dao cứa vào tay, có lẽ vì những cảm xúc thực sự không hề dễ dàng. Em họ tôi đi cùng có nói với tôi rằng thật khó khăn cho nghệ sĩ khi phải nghe tất cả những câu chuyện này mà không thể nhìn mặt người kể, chỉ có thể tiếp nhận mà không thể kể lại cho bất kì ai khác. Điều này cũng giống với công việc của những người làm công tác xã hội và tham vấn tâm lý, khi họ bắt buộc phải giữ bí mật những câu chuyện của thân chủ. Nhưng cái khác ở đây là nghệ sĩ thậm chí còn không thể đáp trả, không thể thể hiện sự đồng cảm bằng lời nói, không thể an ủi, động viên những người kể chuyện. Điều đó làm cho việc thực hiện trình diễn này hẳn đã khó khăn hơn phần nào. Nhưng tôi còn nhớ một trong những yếu tố mà nghệ sĩ trình diễn thường hướng tới, đó là luôn cố gắng thử nghiệm giới hạn của bản thân, đẩy nó xa hơn hết mức có thể. Về mặt tác động xã hội thì tác phẩm này đã tạo ra một không gian thực sự để người trong cuộc có thể trải lòng, để những ai còn đang hoài nghi liệu có ai tin mình biết rằng có một người sẵn sàng lắng nghe câu chuyện của họ với thái độ cảm thông và tôn trọng.

Triển lãm này đã một lần nữa củng cố một niềm tin trong tôi rằng Nghệ thuật không những có thể giúp lan toả những thông điệp tốt đẹp trong cộng đồng và góp phần thay đổi thái độ, hành vi trong cộng đồng mà còn có thể nâng đỡ chính những người trong cuộc, những người đã sống sót sau những trải nghiệm đau thương.

Viết bởi Ngân Hà, thành viên PAN.